توانایی حل مسئله با آموزش های فنی وحرفه ای و كاردانش

دربــارة آموزش هــاي فني وحرفـه اي و كاردانش در ایران، امـا و اگرهاي زیادي از سوي خانواده ها مطرح است. هنوز هم برخي خانواده هــا گمان مي كننــد ادامة تحصيل فرزندان شان در هنرســتان ها نشانة ناتواني آن ها در تحصيل رشته هاي دبيرستاني است. شــاید یكي از مهم ترین موانع در گسترش آموزش هاي فني وحرفــه اي هم وجود همين نگرش منفي باشد. پرواضح است كه نمي توان نگرش ها را ناگهاني تغيير داد اما ميزگردي كه مشروح آن را مي خوانيد تلاشي است بر این امر. در این ميزگرد چند تــن از همكاران دفتر انتشــارات و تكنولوژي آموزشــي و دفتر برنامه ریــزي و تأليف كتاب هاي درســي كه فرزندان شــان را راهي هنرســتان كرده اند شركت داشتند. دكتر سياوش شایان و دكتر مهدي چوبينه سردبير و مدیر داخلي فصل نامة رشــد آموزش جغرافيا؛ محمد كرام الدیني سردبير فصل نامة رشد آموزش زیست شناسي و پایه گذار المپياد زیست شناسي ایران، مسعود جوادیان مدیر داخلي فصل نامة رشد آموزش تاریــخ و علي محمد بخشــوده مدیرداخلي فصل نامة رشــد آمــوزش فني وحرفه اي در این ميزگــرد از چگونگــي و دلایل راهیابي فرزندان شان به هنرســتان، ميزان رضایت آن ها از این موضوع، مشــكلات تحصيل در هنرستان و ... سخن گفته اند.

دكتر مهدي چوبينه، مدیر داخلي فصل نامة رشد آموزش جغرافیاست. دو فرزند او در هنرستان بوده و در رشتة نقشه كشي معماري درس خوانده اند. او در این باره توضیح داد: در حالي كه من بیســت سال در دفتر برنامه ریزي و تألیف كتاب هاي درسي در حوزة متوســطة نظري كار مي كردم؛ ســروكار دو فرزندم به آموزش هاي فني وحرفــه اي افتاد. وقتي دخترك تصمیم گرفت كه در هنرســتان ادامة تحصیل دهد معاون دورة متوســطه دفتر بودم و با وجود اینكه به آموزش هاي نظري اشراف داشتم و برخي هنرستان را مختص دانش آموزان با معدل پایین مي دانستند اما با تصمیمش مخالفتي نداشتم، چون پیش زمینه اي از آموزش هاي فني وحرفه اي را در ذهن داشتم. تا پیش از انقلاب اسلامي، خیل عظیمي از بیكاران آموزش متوسطه در جامعه وجود داشت. در كنارش گروه اندكي از تحصیل كرده هاي دانشگاهي هم بودند. میان این دو گروه درة عمیقي وجود داشــت و همین موضوع براي كســاني كه در آموزش وپرورش صاحب فكر بودند دغدغه اي ایجاد كرده بود. بر همین اساس انســتیتوهاي تكنولــوژي در ایران درسال 1344راه اندازي شدند تا با پرورش نیروهاي نیمه متخصص و تكنســین شــكاف عمیق میــان تحصیل كردگان دانشگاهي و دانش آموختگان (فارغ التحصیلان) بدون این پروژه موفق از مهارت دبیرستاني را پر كنند. اتفاقا این پروزه موفق از آب درآمد و دانش آموختگان این انستیتوها به لحاظ كارایي از مهندســان كارامدتر بودند، چراكه تحصیل آن ها با مهارت هاي عملي توأم بود. بنابراین هیچ كدام از دانش آموختگان این مراكز بیكار نمي ماندند. با علم به این موضوع وقتي دخترم تصمیم خود را گرفت تنها كاري كه كردم اطلاعاتم را در اختیارش گذاشتم. او هم در نهایت رشتة نقشه كشي معماري را آگاهانه انتخاب كرد و وارد یكي از هنرســتان هاي غیرانتفاعي شد. مســئولان این هنرستان در قیاس با دورة متوسطة نظري تعامل بیشتري با خانواده ها داشتند. شــاید به دلیل فراغت بیشترشان نسبت به مسئولان دبیرســتان ها بود. جداي از اینكه مدارس غیرانتفاعي به علت مشكل بودجه، گاهي براي برخي دروس از نیروهاي غیرمتخصص اســتفاده مي كنند؛ كادر اصلي این مدرســه كه دروس تخصصي را ارائه می دادند متخصص و تعلیم دیده بودند. پــس از آن دخترم در كنكور شــركت كرد اما در دانشگاه آزاد قبول شد. بنابراین ترجیح داد كه سال بعد هم كنكور دهد و به این ترتیب یك سال بعد از فراغت از تحصیل، وارد دانشــگاه شد و تحصیل در دورة كارداني نقشه كشي معماري را شروع كرد. پس از آن هم مدتي در یك مؤسســة خصوصي مشغول به كار شــد اما از آنجا كــه وضعیت كار راضي كننده نبود مشغول تدریس زبان شد و اكنون هم به همین كار مشغول است. عــلاوه بــر دختــرم، پســرم هم تحصیــل در فني وحرفه اي را انتخاب كرد. البته پسرم براساس آن قانون طلایي كه دانش آموزان با معدل هاي پایین تر فني وحرفه اي را انتخاب مي كنند وارد هنرستان شد. او هم اكنون دانشــجوي رشتة معماري و شهرسازي اســت اما وضعیت شغلي مناســبي ندارد چراكه در كل، وضعیت اشــتغال در جامعه مطلوب نیست. اما من امیدوارم دانش آموختگان فني وحرفه اي ما امتیاز بیشــتري نســبت به دانش آموختگان دبیرستان ها داشته باشــند، چراكه دانش آموزاني كه در متوسطة نظــري درس مي خوانند عملا هیچ مهارتي ندارند و بعد از دیپلم باید تصمیم بگیرند كه چه كاري را در پیش بگیرند اما دانش آموزان هنرستاني مهارت هاي عملي دارند.

فني وحرفه اي؛ آموزشي متناسب با روحية نوجوانان

اما آیا دكتر چوبینــه به عنوان یك پدر از تحصیل فرزندانش در هنرستان راضي است؟ «من از تحصیل آن ها در هنرســتان تا زماني كه مشغول به تحصیل بودند راضي بودم اما پس از فراغت از تحصیل آنچه ما دربارة كار فكر مي كردیم اتفاق نیفتاد». با همة این ها، این مؤلف كتاب هاي درســي دربارة توانایي هــاي دانش آموزان هنرســتاني نظر مثبتي دارد: «بچه هاي دبیرستاني از جنبة نظري و تئوري قوي هســتند اما نوع آموزش در هنرســتان به سن و علاقة بچه ها نزدیك تر اســت و تنوع بیشتري هم دارد. شــاید بچه هاي نظري به دلیل خشــك بودن نظام درســي قدري دچار افسردگي پنهان شوند اما در مورد بچه هاي هنرســتاني این طور نیست. برخي نیز معتقدند بچه هاي دبیرستاني توانایي حل مسئله دارند و گرچه ممكن است بعدها در پیدا كردن شغل دچار مشكل شوند اما بهتر از دانش آموزان هنرستاني قادر به حل مشــكلات و مسائل شــان هستند. در حالي كه موضوع كاملا برعكس است. متأســفانه برخي گمان مي كننــد كه مهارت حل مســئله فقط در رشتة ریاضي و فیزیك مطرح است در حالي كه با هر درســي مي توان فن حل مسئله را به مخاطب منتقل كرد. دربارة شــغل و اینكه بعد از فراغــت از تحصیل جامعه و بــازار كار فرد را جذب مي كند یا نه عوامل متعددي دخالت دارند كه یكي از آن ها میزان مهارت است. بازار كار عمدتا سراغ كســي مي رود كه توانایي و مهارت بیشتري داشته باشــد. علاوه بر این انتخاب رشــته از ســن پایین تــر باعث مي شــود كه ذهن دانش آموز معطوف همان رشــته باشــد. بسیاري از دانش آموزاني كه دورة پیش دانشــگاهي متوســطة نظــري را طي مي كنند نمي دانند كه مي خواهند در آینده چه رشــته اي را دنبال كنند. اما شرایط سني ورود به هنرستان به گونه اي است كه این نگراني ها را كم مي كند.»

ضرورت بازنگري در برنامة فني وحرفه اي

البته این كارشــناس مســئول گــروه جغرافیا معتقد اســت آموزش هاي فني وحرفه اي نیازمند برخي بازنگري هاست. مانند ضــرورت بازنگــري در دروس عمومــي فني وحرفــه اي: یكــي از غفلت هایي كه « دربــارة آموزش هــاي فني وحرفــه اي صورت گرفته این اســت كه میان دروس عمومي فني وحرفــه اي بــا متوسطة نظري تفاوتي قائل نشــده ایم. به نظر مي رســد باید بخشي از محتواي تئوریك و نظري دانش آمــوزان فني وحرفه اي را مطابــق با انتظــارات، نیازها، شرایط تحصیلي ویژة آن ها طراحي كنیم. نكتة دیگر كم توجهي یا بي توجهي به برنامة درسي پنهان است. در نظام آموزشي متوسطة نظري تأثیر برنامة درسي پنهان بیشــتر از نظام فني وحرفه اي است. چون در آموزش هاي مهارتي اساســا فرد بــراي پرداختن به موضوعات حاشیه اي زیاد فرصت ندارند. بنابراین باید مراقب برنامه هاي درسي پنهان باشیم، به خصوص در این زمانه كه رسانه ها به اشكال گوناگوني در زندگي ما مداخله مي كنند».

وقتي نشاط روحي مهم تر از آینده باشد

دكتــر سياوش شایان ســردبیر فصل نامة رشد آمــوزش جغرافیا از دیگر شــركت كنندگان در این میزگرد بود. او ماجراي ورود پســرش به هنرستان را این گونــه تعریف كرد: پســرم در دورة راهنمایي علاقه بســیاري به رایانه و نرم افزارهاي آن داشت و دوست داشت از این ساختار دروني سخت افزارها سر درآورد. اما از آنجا كه الگویش خواهر بزرگ ترش بود؛ مانند او رشــتة علوم تجربي را انتخاب كرد. پس از گذشــت یكي دو ماه از سال تحصیلي متوجه شدیم كه از انتخابش راضي نیست و مي خواهد رشته مورد علاقه اش را انتخاب كند. از این رو وارد هنرستان شد. با اینكه فاصله هنرستان تا خانه از فاصلة دبیرستان خیلي بیشتر بود اما به هر حال هنرستان را انتخاب كرد. ما هم ترجیح دادیــم فرزندمان راهي را ادامه دهــد كه به آن علاقه دارد نــه آنچه كه صرفا آینده دارد. ما بیشــتر از آینده به فكــر علاقه اش بودیم تا احســاس آرامش و نشاط دروني كند. از سوي دیگر معتقد بودیم یادگیري عملي احتمال احراز شغل در جامعة رقابتي را افزایش مي دهد. پس از گذشــت چند ماه افســردگي یكي دو ماه نخست رفع شد و این براي ما خیلي اهمیت داشت. ما تعامل زیادي با اولیاي هنرستان داشتیم و فضاي مدرســه هم نسبت به دبیرســتان خیلي نشاط آور بــود. به نظر مي رســید مربیان هــم انعطاف پذیرتر از معلمان دبیرســتان ها بودند و فشــار كمتري به بچه ها وارد مي كردند. همین ها باعث شــده بود كه پســرم علاقة زیادي به درس پیدا كند. شــاید هم قدري گروه هم سالان بر او تأثیر گذاشته بود. پسرم همراه با چند نفر از دوســتانش گروهي را تشــكیل داده بودند و كارهاي عملي درس هایشــان را با هم انجام مي دادند. آن ها حتي با هم قرار ادامة تحصیل گذاشــتند و خوشــبختانه با هم در آموزشكدة فني شهید شمسي پور قبول شدند.

آموزش مناسب در گرو علاقه

یكي دیگر از شركت كنندگان این میزگرد محمد كرام الدیني بود كه خیلي ها او را به لحاظ نقشش در پایه گذاري المپیاد زیست شناسي ایران مي شناسند. هنگامي كــه فرزند او ادامة تحصیل در هنرســتان را انتخاب كرده اســت نیز كارشناس مسئول درس زیست شناسي بوده است: «پسرم سال اول دبیرستان را در یكــي از مدارس خوب تهران گذراند اما پس از آن اعلام كرد كه مي خواهد رشــتة مورد علاقه اش یعني كامپیوتر را ادامه دهد. همان طور كه مي دانید، علاقه در آموزش بســیار مهم اســت.

كنفســیوس مي گوید اگر كسي نخواهد چیزي یاد بگیرد من هم چیزي به او یاد نمي دهم. من هم بــه تجربه دریافته ام كه تا علاقه نباشــد آموزش خــوب اتفاق نمي افتد. بنابراین نخســتین مــلاك ما در انتخاب رشــتة فرزندم علاقــة او بود. پس از آن تحقیقات گسترده اي دربارة آموزش هاي فني وحرفه اي آغاز كردیم و از دوســتان مان در دفتر تألیف كتاب هاي درســي و همچنین دوســتانی که تحصیل در هنرســتان را تجربــه کرده بودند کمک خواســتیم. در نهایت نیز پسرم تصمیم گرفت رشتة کامپیوتر در هنرستان را ادامه دهد. خوشبختانه بعد از فراغت از تحصیل نیز بلافاصله وارد دانشگاه شد». به اعتقاد کرام الدینی تحصیل فرزندش در هنرستان چند مزیت داشته است: «انتخاب ادامة تحصیل در هنرســتان در آن دوره چند مزیت داشت. از جمله اینکه فرزندم رشته اش را با علاقه انتخاب کرده بود. علاوه بر این گفته می شد دانش آموختگان هنرستان ها شانس قبولی بیشتری در دانشگاه دارند. ضمن اینکه از همان ابتدا رشــتة تحصیلی فرد مشخص می شود و دیگر در دانشــگاه نگران انتخاب رشــته نیســت. البته شاید این یک ایراد باشد که از همان ابتدا مهر یک رشــتة خاص به پیشانی شان می خورد و بعد از تحصیلات هنرســتانی نمی توانند رشــتة دیگری را انتخاب کنند. در این میان اگر دانش آموزی در خلال تحصیل در هنرستان علاقه اش را از دست بدهد باید کار دیگری انجام دهد». مؤلف کتاب زیست شناســی نیــز مانند همکاران دیگرش معتقد اســت مهارت حل مسئله موضوعی نیســت که تنها در دانش آموزان دبیرستانی پرورش یابد: با توجه به این ســروده: «علم آموزی طریقش قولی است/ حرفت آموزی طریقش فعلی است»، در حین کار مســائل بیشتری پیش می آید. شاید بهتر باشــد بگوییم تا وقتی کار نکنیم مســئله ای پیش نمی آید که بخواهیم آن را حل کنیم».

خلاقيت بيشتر با آموزش فنی و حرفه ای

مســعود جوادیــان مدیر داخلی فصل نامة رشــد آموزش تاریخ است. فرزند او هم پس از اینکه دو سال در رشــتة ریاضي فیزیك تحصیل می کرد عزمش را جزم می کند تا با تغییر رشته بتواند طراحی صنعتی را در دانشگاه ادامه دهد: «دختر کوچک من در رشتة ریاضی تحصیل می کرد. در اوایل سال سوم متوسطه تصمیم گرفت در دانشگاه طراحی صنعتی بخواند و برای این کار باید در پیش دانشــگاهی رشتة هنر را می خواند و در کنکور هنر شــرکت می کرد. مادرش مخالف بود و ماه ها طول کشید تا متقاعد شد چون نگران آینده این رشــته بــود و از طرفی معتقد بود دخترمــان در کنکور باید با کســانی رقابت کند که تمام پایه های تحصیلی شان هنر بوده است و ای بسا شانس کمتری در قبولی کنکور داشته باشد. اما من موافق بودم،چرا که معتقدم انسان باید دنبال علائق خود باشــد تا موفق تر عمل کند. اگر اطرافیان فرد در نوجوانــی و جوانی جلوی رســیدن به علائقش را گرفتند، در بزرگ ســالی که قدرت بیشتری پیدا می کند به علاقه اش باز می گردد. در نهایت مــادرش هم پذیرفت.

دخترم بعد از اتمام سال سوم دبیرستان امتحان تغییر رشته داد و دورة پیش دانشــگاهی هنر خواند و طراحی صنعتی قبول شد. اکنون هم سال دوم دانشگاه را طی می کند». مدیــر داخلی فصل نامة رشــد آمــوزش تاریخ از تحصیل فرزنــدش در فنی و حرفــه ای راضی به نظر می رســد: «از تحصیل فرزندم در هنرســتان راضی هســتم چراکه عاقبت در آزمون آمــوزش عالی در یکی از بهترین رشــته های تحصیلی یعنی طراحی صنعتی قبول شــد؛ رشــته ای که هــم اعتبار دارد و هم احتمالا آینده شــغلی. در مــورد توانایی حل مســئله هم با آقای کرام الدینی موافقم. با توجه به نمونه هایی که دیدم گمان می کنم بچه هایی که در هنرســتان درس می خوانند در زندگی عملی خیلی موفق ترند و خلاقیت بیشتری دارند. البته نمی توانیم عمومیت دهیم ولی در مجموع احتمالا بچه هایی که در هنرســتان درس می خوانند در تصمیم گیری ها و کارهای عملی خلاقیت بیشتری دارند».

جوادیان معتقد است بی اطلاعی خانواده ها یکی از عواملی اســت که باعث شده تمایلی به تحصیل در هنرستان ها نداشته باشــند: «بی تردید کارشناسان، برنامه ریزان و ســایر متصدیان برنامه های آموزشی و درسی کمتر با مشکلات فنی و حرفه ای آشنا هستند. آنچه در نگاه اول به نظر می رســد عبارت اســت کم توجهی مدیران کلان آموزش و پرورش، بی اطلاعی خانواده هــا و اصرار آن ها بر تحصیل در رشــته های ریاضی و تجربی و نیز کمبود امکانات و تجهیزات روز آموزشی نظیر رایانه و ابزارهای کارگاهی، به ویژه در شهرستان ها. شاید هم بتوان مقررات دست و پاگیر و بی اهمیت را بر آن ها افزود. در باب تشویق خانواده ها به طور کلی باید این اندیشه را رواج داد که بهتر است اجازه دهیم فرزندانمان به دنبال علاقه شــان بروند. ما نظر بدهیم اما تصمیم گیرندة نهایی خود ایشــان باشند». جوادیان تأکید کرد: «به نظر می رسد جدی نگرفتن آموزه های دینی در باب کار و حرفه آموزی، بی اعتنایی جامعه نسبت به این رشته ها، نا امیدی از آیندة شغلی از مهم تریــن نکات مورد اعتنا دربارة موانع توســعة رشته های فنی و حرفه ای است. قلت امکانات و به روز نبودن تجهیزات نیز از جمله موانع و مشــکلات آن به شمار می رود».

پرورش روحية فنی

فرزنــد کوچک علی محمد بخشــوده مدیر داخلی فصل نامه ای که در دست دارید هم در فنی و حرفه ای درس خوانده است و به قول خودش این تحصیلات فرزندش را دســت به آچار کرده است: «با توجه به کارهایی که پسر کوچکم در خانه انجام می داد متوجه شدم به کارهای فنی علاقه دارد و آن ها را بهتر انجام می دهد. مثلا در دورة راهنمایی تحصیل می کرد که کامپیوتری برای او خریدیم. به سبب علاقة عجیبی که به کامپیوتر داشــت دوره ای را در این زمینه دید و به جایی رســید که اکنون شاگرد دارد. به کارهای فنی اتومبیل هم علاقه داشــت و برای هر اشــکالی راه حل پیدا می کرد. ما هم وسایلش را در اختیارش قرار می دادیم تا به علاقه اش برســد. بعد از سال اول دبیرستان هم رشتة تجهیزات پزشکی را انتخاب کرد و وارد هنرستان شد. خوشبختانه از تحصیل فرزندم در هنرستان راضی هستم چراکه روحیة فنی در او به وجود آمد و آچار به دست شد و دیگر از پس بسیاری از کارهای فنی برمی آید.