عوامل موثر بر افت تحصیلی هنرجویان

چکیده

آموزش و پرورش سرمایه¬گذاری دراز مدتی است که با شکوفایی استعدادها و سوق دادن آنها به سمت درست، رشد اقتصادی، سیاسی و اجتماعی جوامع را رقم می¬زند. نظام آموزشی تنها زمانی کارآمد خواهد بود که تمامی دانش¬آموزان بتوانند با موفقیت از یک دوره به دوره بالاتر بروند. یکی از موضوعاتی که شاید همه هنرجویان در طول سال¬های تحصیل خود با آن دست و پنجه نرم کرده باشند، «افت تحصیلی» است. افت تحصیلی پدیده¬ای است که همه ساله منابع انسانی و مادی کشورمان را هدر می¬دهد. گاهی افت تحصیلی از عوامل درونی هنرجو نشأت می¬گیرد و گاهی عوامل محیطی دارد. عوامل فردی، خانوادگی، آموزشی و اجتماعی و فناوری¬های نوین هر کدام در افت تحصیلی هنرجویان نقش بسزایی دارند. لذا بررسی دلایل افت تحصیلی می¬تواند نقش موثری در کمک به بهبود نظام آموزشی کارآمد داشته باشد.

مقدمه

مسئله «افت تحصیلی» یکی از شناخته شده¬ترین مشکلات آموزشی به شمار می¬رود و از آن به عنوان بلای تعلیم و تربیت یاد کرده¬اند. این موضوع همواره در تمامی کشورها به عنوان یک معضل آموزشی مطرح شده است. از مفهوم افت تحصیلی تعاریف گوناگونی ارائه شده است. در برخی مطالعات افت تحصیلی را به معنی هر گونه اختلالی دانسته¬اند که در روند تحصیل دانش آموز پدید می¬آید و سبب کاهش عمکرد دانش¬آموز از سطح رضایت بخش به سطح نامطلوب می¬شود. این معضل می¬تواند در قالب غیبت مکرر از مدرسه، ترک تحصیل قبل از موعد مقرر، تکرار پایه تحصیلی، تنزل کیفیت تحصیلی و یا کسب محفوظات به جای معلومات ظاهر شود. اما در کل، مقایسه سطح عملکرد تحصیلی قبلی و فعلی دانش¬آموزان بهترین شاخص افت تحصیلی است.

افت تحصیلی کاهش نسبی فعالیت درسی و مطالعه یک دانش¬آموز در یک دوره نسبی در مقایسه با دوره نسبی قبل از آن است. مثلا کسی که طی سه ماه نمراتی در حد 15 داشته، اما در دو هفته اخیر در تمامی یا تعدادی از درس¬ها نمراتی حدود 12 کسب کرده است، در حال حاضر نسبت به سه ماه پیش افت تحصیلی دارد. منظور از آوردن کلمه نسبی این است که افت تحصیلی تنها شامل هنرجویان ضعیف نیست. حتی کسی که چند ماه پیش نمرات حدود 18 داشته است، اگر در حال حاضر نمرات حدود 16 کسب می¬کند، دو نمره نسبت به دوره قبل افت دارد. در مقابل افت تحصیلی «پیشرفت تحصیلی» قرار دارد. اصطلاح پیشرفت تحصیلی به تجلی جایگاه تحصیلی یک دانش¬آموز اشاره دارد. افت تحصیلی را می-توان از دیدگاهی به دو دسته کمی و کیفی تقسیم کرد: «افت کمی» عبارت است از درصدی از دانش-آموزان یک دوره آموزشی که به سبب مردود شدن یا ترک تحصیل نتوانسته¬اند آن دوره را با موفقیت بگذرانند. «افت کیفی» عبارت است از ناتوانی در رسیدن به اهداف تعیین شده یا تحقق بخشی به این اهداف. با وجود این، در برخی پژوهش¬ها ملاک¬های اصلی افت تحصیلی از طریق میانگین یا معدل فراگیرندگان و یا مشروط شدن و پاس نکردن درس مورد ارزیابی قرار گرفته است. تمامی دانش¬آموزان دارای افت تحصیلی در یک صفت مشترک¬اند: «نداشتن انگیزه برای تداوم فعالیت¬های بعدی» که این امر در نهایت موجب رخوت و سستی در کیفیت تعلیم و تربیت، برآورده نشدن اهداف نظام آموزشی، وارد آمدن خسارات جبران ناپذیر بر پیکر اجتماع، و اتلاف هزینه¬های تحمیل شده به دولت و خانواده، و همچنین خسارات وارده شده به دانش¬آموز است.

مشکلات هنرجویان نیز در بعضی از جهات مانند سایر دانش¬آموزان است، لیکن در موارد بسیاری، افت هنرجویان بسیار متفاوت از افت تحصیلی سایر دانش¬آموزان گرایش نظری است. اگر بخواهیم دلایل افت تحصیلی را بررسی کنیم و راهکارهای مقابله با آنها را بیابیم، ابتدا باید ابعاد آن را دریابیم.

دلایل افت تحصیلی هنرجویان

به طور کلی این دلایل را می¬توان به عوامل فردی، اجتماعی، خانوادگی و آموزشی تقسیم کرد:

الف) عوامل فردی

• عوامل فیزیولوژیکی و جسمی، مانند ضعف بینایی و شنوایی، و عوامل ذهنی و روانی، مانند میزان هوش، قدرت حافظه و سلامت روانی که گاه خود این عوامل مرهون عوامل اجتماعی و خانوادگی هستند. خانواده¬هایی با بافت سنتی در جوامع مذهبی تمایل بیشتری به ازدواج¬های فامیلی دارند و در برخی خانواده¬ها، استفاده از دخانیات و الکل رواج دارد. حاصل چنین خانواده¬هایی فرزندانی با بهره هوشی کمتر و مشکلات فیزیولوژیکی بیشتر است.

• نداشتن هدف واقعی، عینی و روشن از تحصیل، گروهی از هنرجویان به دلیل نداشتن هدف واقعی و صرفا با در دست داشتن یک برگه هدایت تحصیلی وارد هنرستان می¬شوند. این گروه از هنرجویان اگر به صورت صحیح نیز مشاوره نشوند، سرخورده شده دچار صدمات جبران ناپذیری خواهند شد.

• انتخاب رشته نامناسب توسط هنرجو، به دلیل اطلاعات ناکافی هدایت ناصحیح خانواده و مشاوره که این مورد نیز می¬تواند مرهون عوامل خانوادگی یا هنرستان باشد. زمانی که هرنجو به دلیل اطلاعات ناکافی یا غیر مرتبط در رشته¬ای نامتناسب با شرایط ذهنی و روحی خود مشغول تحصیل شود، با مشکلات بسیاری روبه¬رو خواهد شد.

• نداشتن انگیزه درونی و اعتماد به نفس کافی برای تحصیل و مطالعه از سوی هنرجویان، به دلیل انتخاب هنرستان برای ادامه تحصیل که امری بسیار شایع است. زیرا همچنان این تصور وجود دارد که دانش¬آموزان ضعیف¬تر از لحاظ درسی وارد هنرستان می¬شوند.

• ضعف اراده در تصمیم¬گیری¬های تحصیلی و مطالعه و احرای تصمیمات به شکلی که هنرجو همواره منتظر است دیگران برای او تصمیم بگیرند.

• ضعیف بودن پایه درسی به دلیل بستر فرهنگی نامناسب به صورتی که همواره دانش¬آموزان دارای نمرات و استعدادهای بالاتر جذب هنرستان¬ها نمی¬شوند.

• هیجانات و آشفتگی¬های عاطفی ناشی از پدیده بلوغ، ازدواج و اشتغال، نداشتن برنامه¬ریزی دقیق از لحاظ زمان و میزان مطالعه روزانه و ندانستن روش¬های صحیح مطالعه.

ب) عوامل خانوادگی

• فقر مالی و فرهنگی والدین که باعث می¬شود، فرزندانشان را بدون توجه به توانایی¬های آنها و رشته¬های موجود در هنرستان ثبت نام کنند.

• اختلاف خانوادگی و خانواده آشفته، طلاق فیزیکی یا روانی والدین، و وجود نامادری یا ناپدری که در خانواده¬های هنرجویان بیشتر از سایر دانش¬آموزان دیده می¬شود.

• اختلاف فرزندان با خانواده، مانند لجبازی با والدین و اعتراض به فضای خانواده، به علت بافت خاص خانواده¬های هنرجویان که باعث ایجاد فضای متشنج می¬شود.

• تحقیر، سرزنش و مقایسه نادرست فرزندان با هم سالان رشته¬های نظری و در نتیجه پایین آوردن اعتماد به نفس و خودپنداری آنان، تغییرات منفی در خانواده مانند ورشکستگی سیاسی و اقتصادی، اعتیاد، یا تغییر در جهت ارتقای سریع و غیر مترقبه سطح اقتصادی یا اجتماعی خانواده، خودباختگی و غافلگیر شدن فرزندان و انواع انحرافات و وابسته و متکی شدن فرزندان به والدین در امور درسی و تکالیف.

ج) عوامل آموزشی و هنرستانی

• رفتارهای نامناسب گروه هم سالان درکلاس¬های درسی و تحت تأثیر قرار دادن هم کلاسان که یکی از بزرگترین مشکلات محیط هنرستان محسوب می¬شود.

• رفتارهای نامناسب عوامل اجرایی مدرسه، مانند مدیر، معاونان، دبیران و مشاوران و کمبود کادر مجرب در هنرستان که بر خلاف گذشته¬ها، کادر اجرایی بر کارهای نادرست هنرجویان سرپوش می¬گذارند.

• مشکلات معیشتی هنرآموزان و عدم پرداخت به موقع حق الزحمه که باعث از بین رفتن انگیزه برای تدریس می¬شود.

• ضعف در شیوه تدریس یا کلاس¬داری هنرآموز که باعث اختلال در روند آموزش می¬شود.

• نبود مشاور تخصصی برای هدایت تحصیلی و مشاوره یا ضعیف بودن مشاوران هنرستان و ناآگاهی آنان از تنوع رشته¬های هنرستان، که از همان بدو شروع سال تحصیلی، با هدایت نامناسب، هنرجویان را به سمت نادرست سوق می¬دهند.

• کمبود رایانه و امکانات جانبی یا به روز نبودن رایانه¬ها و نرم¬افزارهای استفاده شده در کارگاه¬ها، و همچنین هزینه¬های بالای تخصصی و آموزشی هنرستان که باعث عقب افتادن هنرجویان از درس-های عملی می¬شود.

• دیر رسیدن یا نرسیدن کتاب¬ها با وجود اینکه تغییری نداشته¬اند.

• گروه¬بندی نشدن هنرجویان در برخی هنرستان¬ها به دلیل کمبود نیرو، توزیع نامناسب نیروها در استان و کمبود فضا، و غیر استاندارد بودن محیط کلاس¬های عملی که باعث نزول کیفیت تدریس هنرآموزان می¬شود.

• جو عمومی نامناسب حاکم بر مدرسه از لحاظ درسی، مانند سخت¬گیری بیش از حد هنرآموزان در دادن نمره، به خاطر بالا فرض کردن سطح علمی مدرسه، یا هم رنگ شدن هنرجو با سایر هنرجویان ضعیف با فرض اینکه همه هنرجویان مدرسه ضعیف هستند.

• اجرای ناکارآمد کارآموزی که باعث سوق دادن هنرجویان به سمت نادرست می¬شود.

• ناکارامد بودن کادر فنی هنرستان¬ها که غالبا به علت مازاد بودن در رشته¬ای، مشغول فعالیت در زمینه فنی می¬شوند.

د) عوامل اجتماعی

• دوستان ناباب که یکی از بزرگترین چالش¬هایی است که هر هنرجو با آن سروکار دارد و گاهی صدمات جبران¬ناپذیری به او وارد می¬سازد.

• استفاده نادرست از کلوپ¬های ورزشی، کافی¬نت¬ها و گیم نت¬ها، و گذراندن وقت زیاد در خیابان¬ها و خارج از منزل که در صورت بی¬توجهی والدین به صورت معضلی برای هنرجو و خانواده¬اش در می¬آید.

• پدیده¬های نوین نظیر تلفن¬های هوشمند، شبکه¬های اجتماعی و ماهواره که نمی¬توان خوب یا بد بودن آنها را به صورت کلی تعیین کرد، اما می¬توان به عنوان عوامل بازدارنده از آنها یاد کرد.

نتیجه¬گیری

مسئله افت تحصیلی قدیمی¬ترین و بحث¬انگیزترین مسئله آموزش و پرورش ایران در دهه¬های اخیر بوده است. فاصله بین وضعیت علمی موجود فراگیرندگان با وضعیت مورد انتظار از آنها، از حد معقول و مقبول آن فراتر رفته و به خسارت¬های اقتصادی، روانی و اجتماعی منجر شده است. در کشور ما افت تحصیلی در همه دوره¬های تحصیلی گریبان گیر برخی از دانش¬آموزان می¬شود. هنرجویان یکی از اقشار بسیار آسیب-پذیر جامعه هستند که به لحاظ قرارگیری در محیط هنرستان و مواردی چون ضعف درسی و نداشتن انگیزه و هدف لازم، و همچنین نداشتن مشاوره و راهنمای مناسب، همواره در معرض خطر افت تحصیلی قرار دارند.

نویسندگان : پرستو كفیل، علی اصغر فرجزاده، سید جواد هابیلی هنرآموزان استان تهران مجله رشد فنی و حرفه ای