چالش‌های عمده نظام راهنمایی و مشاوره در آموزش و پرورش ایران

اجرای سیاست مدرسه¬محوری

مقدمه

مطالعه اسناد مربوط به راهنمایی و مشاوره در آموزش و پرورش ایران نشان می‌دهد که برای نخستین بار، این موضوع با تأکید بر هدایت تحصیلی از سال 1338 در آئین نامه دوره متوسطه مطرح گردیده است. متعاقب آن بود که در طرح اصلاح نظام آموزش و پرورش ایران مصوب 1344، دوره راهنمایی تحصیلی بعد از دوره ابتدایی پنج ساله پیش بینی شد و برنامه راهنمایی و مشاوره، در این دوره از سال 1350 تا 1370 به اجرا درآمد و با تصویب نظام جدید آموزش متوسطه در سال 1369 موضوع انتخاب رشته در دوره دوم متوسطه مطرح شد.

در چند سال اخیر نیز، با تصویب سند تحول بنیادی آموزش و پرورش در سال 1390 و تغییر ساختار آموزش و پرورش، ارائه خدمات راهنمایی و مشاوره در همه دوره های تحصیلی، به ویژه در دوره اول متوسطه، مورد تأکید قرار گرفته است.

در سند مذکور راه کارهای زیر طرح شده است:

• ارائه خدمات مشاوره ای – تربیتی در کلیه سطوح تحصیلی برای افزایش سلامت جسمی و روحی دانش آموزان؛

• شناسایی استعدادهای برتر و هدایت آن‌ها برای ادامه تحصیل در رشته های علوم انسانی و زمینه سازی با تقویت و تعمیق فعالیت‌های پژوهشی آن‌ها در دوره های آموزش عالی؛

‌ توجه کافی به شرایط روحی دانش آموزان در سنین بلوغ و ارائه مشاوره و آموزش‌های دینی و اخلاقی متناسب با آن‌ها؛

• طراحی و استقرار نظام جامع هدایت تحصیلی و استعدادیابی به منظور هدایت دانش آموزان به سوی رشته ها، حِرَف و مهارت‌های مورد نیاز حال و آینده کشور با استعدادها، علاقه مندی و توانایی‌های آنان؛

• استقرار نظام راهنمایی و مشاوره تربیتی، مبتنی بر مبانی اسلامی و افزایش نقش معلمان در این زمینه و به کارگیری مشاوران متخصص برای ایفای وظایف تخصصی در تمام پایه های تحصیلی.

در مورد فرصت‌ها، تهدیدها و موارد قوت و ضعف برنامه راهنمایی و مشاوره در ایران پژوهش‌های متعددی صورت گرفته است. از جمله پژوهشی یا عنوان « بررسی وضع موجود و وضع مطلوب راهنمایی و مشاوره و ارائه راهبردهایی برای آموزش و پرورش، احمد صافی» که در سال 1386 انجام گرفت.

در پژوهش مذکور ضمن ارائه مباحث متعددی در مورد مسیر تاریخی و تکوینی راهنمایی و مشاوره در ایران و موارد قوت و ضعف این برنامه، چالش‌ها، راهبردها و راه کارهایی در خرده نظام‌های آموزش و پروش به شرح زیر مطرح شده است.

کلید واژه ها: سند تحول، برنامه راهنمایی و مشاوره، چالش‌های مشاوره، نظام جامع هدایت تحصیلی.

شناسایی چالش‌های اساسی پیش روی نظام راهنمایی و مشاوره جهت تحقق الگوی مطلوب

مطالعه سیر تاریخی و تکوینی نظام آموزش و پرورش و راهنمایی و مشاوره در این نظام مبین وجود چالش‌های متعددی است که به خرده نظام مدیریت و برنامه ریزی راهبردی، خرده نظام تأمین منابع انسانی، خرده نظام تأمین منابع مادی و مالی و خرده نظام تحقیق و توسعه و خرده نظام برنامه ریزی درسی و فناوری آموزشی مربوط می‌شود.

مهم‌ترین این چالش‌ها به نقل از : « سند و منشور اصلاح نظام آموزش و پرورش ایران، 1382 » عبارت است از:

1. رایج نبودن نگاه سیستمی و تعاملی در رابطه با راهنمایی و مشاوره با سایر برنامه های وزارت آموزش و پرورش و عدم توجه به اصل یکپارچگی و درهم تنیدگی همه آموزش‌ها؛

2. نامشخص بودن جهت گیری نظری و رویکرد حاکم بر فرآیند راهنمایی و مشاوره؛

3. چالش‌های ناشی از ساختار و تشکیل برنامه راهنمایی و مشاوره همچون مراکز تخصصی، نداشتن تشکیلات متشکل، مشکلات و موانع استخدامی و عدم اجرای برنامه راهنمایی و مشاوره در دوره های ابتدایی و راهنمایی تحصیلی؛

4. عدم هماهنگی در برنامه ریزی راهنمایی و مشاوره و تأمین نیروی انسانی و منابع مالی توسط مقامات وزارت آموزش و پرورش و سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور؛

5. عدم هماهنگی بین وزارت آموزش و پرورش و دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی کشور در تربیت و تأمین مشاوران و کارگزاران تخصصی مدارس و مراکز راهنمایی و مشاوره؛

6. ناکافی بودن امکانات و تجهیزات و وسایل و ابزارهای استاندارد برای تحقق برنامه راهنمایی و مشاوره به‌ویژه آزمون‌های روانی و بروشورهای تحصیلی و شغلی؛

7. کمبود پژوهش‌های مرتبط با مشکلات و اختلالات یادگیری و رفتاری دانش آموزان و میزان اثربخشی خدمات راهنمایی و مشاوره در کاهش آن‌ها؛

8. چالش مربوط به ساختار آموزشی (عمودی و افقی)، توزیع رشته ها و عدم تناسب آن‌ها با نیازهای جامعه و ناکارآمدی فارغ التحصیلان؛

9. چالش مربوط به ضعف کلی عملکرد مشاوران، ناکافی بودن تخصص و مهارت، ضعف انگیزش مشاوران و مشخص نبودن جایگاه توصیه های مشاوره ای در برنامه هدایت تحصیلی؛

10. چالش مربوط به عدم باور مقامات آموزش و پرورش به ضرورت گسترش خدمات راهنمایی و مشاوره در دوره های مختلف تحصیلی و ضرورت سرمایه گذاری و تأمین منابع انسانی و مادی و استفاده از فناوری اطلاعات در این زمینه.

راهبردهای راهنمایی و مشاوره

1. از مدل‌های مختلف راهنمایی به مدل راهنمایی تحصیلی در مدارس (تمام دوره‌های تحصیلی) توجه شود.

2. استفاده از مشاور متخصص به صورت مستقل برای همه مدارس و در همه دوره‌های تحصیلی مورد تأکید قرار گیرد.

3. به نقش‌های جدید مشاوران در تعیین وظایف آنان توجه شود و تنها بر نقش مشاوران در راهنمایی و مشاورة دانش‌آموزان تأکید گردد.

4. از وجود معلمان در راهنمایی تحصیلی و کاهش مشکلات یادگیری دانش‌آموزان در مدارس استفاده شود و بر نقش «راهنمایی معلمان» در کلاس و مدرسه تأکید گردد.

5. در فرایند راهنمایی و مشاوره، استفاده از اصول و روش‌های مشاهده توسط همه کارکنان راهنمایی به‌ویژه معلمان و مشاوران مورد تأکید قرار گیرد.

6. در برنامه‌ریزی آموزشی و درسی باید رشد همه جانبه و هماهنگ ابعاد وجودی کودکان و نوجوانان و جوانان مورد توجه قرار گیرد و مواد درسی مبتنی بر فرهنگ جهانی، ایرانی و اسلامی بر اساس ابعاد رشدی آنان پیش‌بینی شود.

7. از حجم مواد و مفاهیم نظری کاسته شود و فعالیت‌های عملی و ابتکاری با آنچه در محیط و اطراف زندگی دانش آموزان می‌گذرد پیش بینی گردد.

8. در برنامه های درسی مدارس به توانایی‌ها و نیازهای دختران و پسران توجه شود.

9. برنامه ها و محتوای دروس باید به گونه ای باشد که امکان انتخاب به تناسب نیازهای جنسیتی، شهری و روستایی فراهم گردد.

10. برنامه ها و محتوای دروس باید به گونه ای باشد که هر یک از رشته های تحصیلی از ارزش و اعتبار خاص خود در جامعه خودداری شود.

11. در برنامه های درسی مدارس توجه به استعدادهای برتر مورد تأکید قرار گیرد تا امکان تأمین نیازهای فنی، علمی و پژوهشی کشور فراهم شود.

1- خرده نظام مدیریت و برنامه ریزی راهبردی

الف. طرح‌های لازم

1. تهیه طرح جامع راهنمایی و مشاوره ای دوره های مختلف تحصیلی و تصویب آن در شورای عالی آموزش و پروش شامل:

- طرح جامع همکاری با دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور در تربیت و باز آموزی مشاوران و سایر کارکنان راهنمایی و مشاوره؛

- طرح جامع به منظور ارتباط با صنایع و سازمان‌های برونی آموزش و پرورش در جهت ایجاد گسترش مراکز راهنمایی و مشاوره بر اساس استانداردهای لازم از نظر فیزیکی و نیروی انسانی در هر منطقه آموزشی خارج از مدرسه؛

- طرح‌های لازم در جهت تأسیس مراکز اسناد و اطلاعات در مدرسه و منطقه؛

- طرح لازم در جهت همکاری با انجمن‌های راهنمایی و مشاوره و نظام روان شناسی و مشاوره ایران.

ب: ساختار و تشکیلات سازمانی

1. پیش بینی شورای سیاست گذاری راهنمایی و مشاوره در دستگاه ستادی وزارت آموزش و پرورش به ریاست وزیر آموزش و پرورش و ترکیبی از مسئولان ارشد وزارت آموزش و پرورش، وزارت کار و امور اجتماعی، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور و صدا و سیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛

2. پیش بینی مرکزی با عنوان « دفتر برنامه ریزی راهنمایی و مشاوره » در دستگاه ستادی وزارت آموزش و پرورش، زیر نظر وزیر؛

3. پیش بینی پست سازمانی راهنمایی و مشاوره در درجه بندی مدارس در دوره های مختلف تحصیلی؛

4. تهیه شرح وظایف برای مشاوران مدارس بر اساس نقش‌های جدید مشاوران؛

5. افزودن وظایف عمده مربوط به راهنمایی و مشاوره در وظایف معلمان، مربیان، معاونان و سایر کارکنان ذی ربط در مدارس در هر یک از دوره های تحصیلی.

ج: قوانین و مقررات

1. تصویب اساس نامه مراکز راهنمایی و مشاوره در سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور و مراجع ذی ربط برای هر یک از مناطق آموزشی؛

2. پیش بینی برنامه راهنمایی و مشاوره و تصویب این برنامه در قوانین مصوب مجلس مانند قانون پنجم و ششم و هفتم توسعه اجتماعی، اقتصادی و اجتماعی کشور و قانون بودجه سالانه.

د: ساختار آموزشی

1. تجدید نظر در ساختار آموزشی به لحاظ عمودی و افقی به گونه ای که تنوع شاخه و رشته در آن ملحوظ گردد.

2. شاخه ها و رشته های تحصیلی به تناسب شرایط ملی، استانی، منطقه ای (شهری و روستایی) متفاوت شود.

2- خرده نظام تأمین منابع انسانی

1-2. برآورد جمعیت در حال تحصیل در برنامه های پنج ساله و پیش بینی تعداد مشاوران مورد نیاز در هر یک از دوره های تحصیلی؛

2-2. تمام وقت کردن معلمان در دوره های مختلف تحصیلی و پیش بینی معلمان مورد نیاز و تأمین آنان به منظور کمک به اجرای برنامه های راهنمایی و مشاوره در مدارس؛

3-2. پیش بینی نیروی انسانی متخصص در مراکز راهنمایی و مشاوره در مناطق آموزشی و ارائه راه کارهای تأمین آن.

3- خرده نظام تأمین منابع مالی و مادی

1. پیش بینی بودجه لازم برای استخدام و به کارگیری مشاوران؛

2. پیش بینی بودجه لازم برای تجهیز اطاق مشاوره و ابزار راهنمایی و مشاوره و بروشورها و منابع دیگر؛

3. پیش بینی بودجه لازم برای تأسیس و تجهیز مراکز راهنمایی و مشاوره در هر منطقه؛

4- خرده نظام تحقیق و توسعه

1. مطالعه تطبیقی راهنمایی و مشاوره در کشورهای مختلف جهان و بهره گیری از نتایج این مطالعات در اصلاح و توسعه نظام راهنمایی و مشاوره ایران؛

2. انجام پژوهش‌ها و مطالعات لازم در جهت تهیه ابزارهای مورد نیاز به منظور شناخت دانش آموزان و هدایت آنان به شاخه ها و رشته های تحصیلی بر اساس ابزارهای علمی و استاندارد شده؛

3. تهیه و اجرای طرح‌های متعدد پژوهشی در مورد مشکلات کودکان، نوجوانان و جوانا در زمینه های زیر:

- مشکلات جسمانی

- مشکلات عاطفی

- مشکلات اجتماعی

- مشکلات اخلاقی و مذهبی

- مشکلات یادگیری و تحصیلی

- مشکلات خانوادگی

- مشکلات اقتصادی

- مشکلات مربوط به اوقات فراغت

5- خرده نظام برنامه ریزی درسی و فناوری آموزشی

به منظور اجرای مدل‌ها و نظریه های راهنمایی و مشاوره لازم است در نظام برنامه ریزی درسی و فناوری آموزشی در مدارس، موارد زیر مورد توجه و تأکید قرار گیرد.

1. توسعه آموزش‌های فنی و حرفه ای و تدوین برنامه های درسی و آموزشی مدارس با همکاری واحدهای تولیدی و کشاورزی و صنعتی تولید گیرد؛

2. در هدایت تحصیلی دانش آموز باید نیازهای ناشی از اجرای طرح کار نیمه وقت بانوان مورد توجه قرار گیرد؛

3. در برنامه ریزی‌های درسی همه سطوح به تفاوت جنسیت توجه شود. به طوری که در دوره متوسطه، گرایش‌ها و تأسیس رشته ها متناسب با هر جنس و در دوره عمومی تفاوت‌های عام‌تر مورد توجه قرار گیرد؛

4. برنامه های آموزشی جبرانی در طول دوره عمومی به ویژه آماده کردن دانش آموزان محروم جهت شرکت در آزمون‌ها تدوین شود؛

5. محتوای برنامه های تعلیمات عمومی به گونه ای باشد که استعدادهای عمومی دانش آموزان را شکوفا سازد و در دوره متوسطه نیز استعدادهای اختصاصی دانش آموزان بروز نماید؛

6. دروس دوره های مختلف تحصیلی باید به گونه ای طراحی و پیش بینی گردد که امکان توجه به استعداد و علاقه و نیازهای جامعه برای دانش آموزان فراهم شود؛ لذا لازم است این دوره به صورت عمومی (اجباری) و انتخابی ارائه گردد؛

7. در برنامه های درسی متوسطه نظام نیم سالی واحدی مورد توجه قرار گیرد و راهنمایی تحصیلی راه حل مناسبی برای تعدیل برنامه ها تلقی شود و از این طریق از تراکم برنامه های درسی در هر رشته خودداری شود و موجبات بیزاری دانش آموزان از مدرسه و تحصیلی در ایران از بین برود؛

8. با الهام از مطالعه برنامه های درسی کشورهای مختلف در هر یک از دوره های تحصیلی به تنوع برنامه ها و تنوع کتاب به تناسب استعداد و رغبت و نیاز جامعه (ملی و منطقه ای) نیاز جنسیتی، شهری و روستایی توجه و دروس جدیدی در برنامه های درسی پیش بینی شود؛

9. به منظور دادن فرصت به دانش آموزان در مدرسه برای شرکت در فعالیت‌های مختلف و رشد ابعاد وجودی آنان، ساعات درسی دانش آموزان کمتر شود و از برنامه های فوق برنامه و مکمل برنامه به تناسب استعداد، رغبت و نیاز استفاده شود.

نویسنده : احمد صافی

منابع

1. آیین نامه دوره متوسطه، 1338، وزارت فرهنگ.

2. طرح اصلاح آموزش و پرورش، 1344، وزارت آموزش و پرورش.

3. طرح تغییر نظام متوسطه، 1369، وزارت آموزش و پرورش.

4. سند تحول آموزش و پرورش، 1390، شورای عالی آموزش و پرورش.

5. بررسی وضع موجود و مطلوب راهنمایی و مشاوره در آموزش و پرورش ایران، 1386، شورای عالی آموزش و پرورش.